در جهانی که با سرعت بالایی در حال تغییر است، سازمان‌های جامعه مدنی (CSOs) با چالش‌های پیچیده و غیرقابل پیش‌بینی روبرو هستند؛ از تغییرات اقلیمی و بحران‌های بهداشتی گرفته تا جهانی با نابرابری‌های اجتماعی و تحولات ژئوپلیتیک. در چنین شرایطی، روش‌های سنتی حل مسئله و تصمیم‌گیری دیگر کفایت نمی‌کنند و سازمان‌های جامعه مدنی باید به سمت اتخاذ رویکردهای نوآورانه و سریع برای حفظ اثربخشی حرکت کنند.
Dتفکر آینده‌نگرانه یا «مطالعات آینده» به عنوان یک حوزه بین‌رشته‌ای به تحلیل، پیش‌بینی و شکل‌دهی آینده‌های ممکن، محتمل و مطلوب می‌پردازد. این ابزار به سازمان‌های جامعه مدنی کمک می‌کند تا از تفکرات کوتاه‌مدت فراتر روند و به آینده‌های بلندمدت و غیرقطعی توجه کنند. این ابزار تلاش دارد تا به سازمان‌ها کمک کند تا با درک بهتر از تغییرات و چالش‌های پیش‌رو، روش‌های موثرتری را برای ایجاد تاثیرات مثبت تدوین کنند.
تفکر آینده‌نگرانه، علاوه بر اینکه به بررسی تهدیدها و فرصت‌ها می‌پردازد، به سازمان‌ها این امکان را می‌دهد که از چرخه واکنش به بحران‌ها خارج شوند و به جای آن، به‌صورت فعالانه به شکل‌دهی آینده بپردازند.
یکی از مهم‌ترین ابزارهای مطرح شده در این گزارش، چارچوب «سه افق» است. این چارچوب به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با در نظر گرفتن حال و آینده، راهکارهایی مناسب برای ایجاد تغییرات پیش‌بینی و تدوین کنند.
سه افق معرفی‌شده عبارت‌اند از:
افق اول (وضع موجود): این افق به بررسی وضعیت کنونی سازمان و چالش‌هایی که ممکن است آن را تهدید کنند، می‌پردازد. تمرکز این بخش بر شناسایی مشکلات سیستم کنونی است که ممکن است دیگر کارآمد نباشند.
افق دوم (منطقه گذار): این افق به بررسی اقدامات و مداخلاتی می‌پردازد که می‌تواند سازمان را از وضعیت کنونی به آینده مطلوب منتقل کند. افق دوم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چرا که امکان طراحی مسیرهای انتقال به سوی آینده مطلوب را فراهم می‌کند.
افق سوم (چشم‌انداز آینده): در این افق، تصویری از آینده مطلوب سازمان ترسیم می‌شود و به بررسی ویژگی‌های کلیدی این آینده پرداخته می‌شود.
سازمان‌های جامعه مدنی و بکارگیری ابزار آینده‌نگری برای رسیدن به موفقیت
🔸این ابزار شامل چند مرحله است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا از تفکر درباره وضعیت فعلی عبور کرده و به برنامه‌ریزی برای آینده بپردازند. برخی از مراحل مهم شامل موارد زیر است:
🔸شناسایی روندها (Trends Exploration): سازمان‌ها با بررسی روندهای کلیدی تأثیرگذار بر جامعه مدنی، به تحلیل چگونگی تأثیرگذاری این روندها در آینده می‌پردازند. این روندها می‌توانند شامل تغییرات فناورانه، اقتصادی یا اجتماعی باشند که نقش مهمی را در شکل‌دهی به آینده سازمان‌ها بر عهده دارند.
🔸چرخ آینده (Futures Wheel): این ابزار به سازمان‌ها کمک می‌کند تا پیامدهای مستقیم و غیرمستقیم روندهای شناسایی‌شده را تحلیل کنند. در این تحلیل، پیامدهای اولیه، ثانویه و حتی سطح‌های بعدی بررسی می‌شوند تا سازمان‌ها بتوانند پیامدهای پیچیده و متداخل را بهتر درک کنند.
🔸غوطه‌وری در سناریوها (Scenario Immersion): این بخش شامل تحلیل سناریوهای مختلفی است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با عدم قطعیت‌های آینده مقابله کنند. سناریوها داستان‌هایی از آینده‌های ممکن هستند که به سازمان‌ها این امکان را می‌دهند تا با بررسی تغییرات کلیدی، استراتژی‌هایی موثر را برای مقابله با آینده تدوین کنند.
🔸برنامه‌ریزی اقدامات سازمانی: در این مرحله، سازمان‌ها اقداماتی ملموس و عملی برای مقابله با چالش‌های آینده و بهره‌برداری از فرصت‌های آن تدوین می‌کنند. این برنامه‌ریزی‌ها به سازمان‌ها کمک می‌کند تا از مسیرهای کوتاه‌مدت و فوری عبور کرده و به‌سوی تغییرات بلندمدت و استراتژیک حرکت کنند.
🔸برای موفقیت در فرآیند آینده‌نگری، رعایت برخی اصول کلیدی ضروری است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
🔸روشنفکری: همه افراد در جلسات باید فرصت بیان دیدگاه‌های خود را داشته باشند و سازمان‌ها باید به‌دنبال تنوع در دیدگاه‌ها باشند.
🔸استناد به شواهد: تصمیم‌گیری‌ها باید بر اساس داده‌های معتبر و مستند باشد تا استراتژی‌ها به‌درستی تدوین شوند.
🔸تفکر انتقادی: سازمان‌ها باید به‌طور فعالانه فرضیات خود را زیر سؤال ببرند و به‌دنبال بهبود روش‌های فعلی خود باشند.
🔸نوآوری: فضاهایی برای ایده‌پردازی خلاقانه و نوآورانه ایجاد شود.
🔸انعطاف‌پذیری: سازمان‌ها باید توانایی تطبیق سریع با شرایط جدید را داشته باشند و برنامه‌های خود را به‌طور مداوم بازنگری کنند.
🔸 در گام بعدی سازمان‌ها باید تفکر آینده‌نگرانه را به عنوان بخشی از فرآیندهای روزمره خود قرار دهند. این تفکر باید در برنامه‌های تیمی و جلسات منظم سازمان‌ها گنجانده شود و از طریق گفت‌وگوهای آزاد و متنوع، به درک بهتر ریسک‌ها و فرصت‌های پیش‌رو کمک کند.
🔸 تفکر آینده‌نگرانه می‌تواند به سازمان‌های جامعه مدنی کمک کند تا با چالش‌های پیش‌رو به‌صورت موثرتر و استراتژیک‌تری مواجه شوند. این ابزار سبب می‌شود تا سازمان‌ها تغییرات سریع را پیش‌بینی کنند و با استفاده از این پیش‌بینی‌ها، استراتژی‌هایی را برای مقابله با تغییرات تدوین کنند. در نهایت، این ابزار می‌تواند به جامعه مدنی کمک کند تا آینده‌ای قوی‌تر، انعطاف‌پذیرتر و پایدارتر بسازد و با اطمینان بیشتری به سوی آن حرکت کند.
